Bjerknessenteret er i tekstform, vi foreleser og underviser i levande live, og vi er på video. Vi har også vore innom podkastformatet før, deriblant gjennom UiB. Men no prøver vi oss på meir.

Vi har populærvitskaplege episodar på norsk - og vi har engelske episodar der klimaforskar Stephen Outten snakkar med kollegaer om deira forskning. Dei engelske episodane er mynta på andre forskarar og kan ha terminologi som ikkje er like tilgjengeleg for alle. 

Du kan lytte til våre podkastar via i spelaren under, i Itunes, Podbean, Spotify, eller om du legg denne XML-lenka inn i ditt foretrukne podcast-lytteverktøy.

• Høyr også UiBs podcastserie om klima frå 2015, med blant andre professor Helge Drange

– Det var jo eit liv før hockeykurven kom også! seier Øyvind Paasche, seniorrådgivar og seniorforskar ved Bjerknessenteret for klimaforskning.

Hockeykurven, «the hockey stick graph», Hockeykøllegrafen, – kjært barn har mange namn.

Namneopphavet er openbart om du ser på den, ei temperaturlinje gjennom dei siste 600 åra som først går svakt nedover før den får ein knekk rundt 1900-talet – som gjer at den ser ut som skaftet og bladet på ei hockeykølle.

Kurven dukka opp i 1998, i tidsskriftet Nature i artikkelen «Global-scale temperature patterns and climate forcing over the past six centuries», og fekk stor betydning for klimaforskinga som felt.

Den møtte også stor motstand – Øyvind var blant dei som fekk e-postane sine stjelt i 2009 som ein del av det såkalla Climategate, noko han beskriver som eit strategisk angrep.

Men korleis var det før kurven kom, kva førte til at den dukka opp, og kva betydning har den fått seinare?

Øyvind Paasche tek oss i denne episoden med på gjennom hockeykøllegrafens historie – ei reise han sjølv har teke del i.

Frå eitt til mange nøkkelhol

At det finst ein samanheng mellom auka CO2 og auka temperatur på jorda, fann svensken Svante Arrhenius ut i 1896, og teorien om drivhuseffekten – eller «hot house theory» som Arrhenius snakka om då, har blitt ytterlegare forsterka dei påfølgjande åra. Men i paleoklimatologien – rekonstruksjonen av fortidsklima gjennom til dømes iskjerner eller sediment, såkalla proksiar – var data framleis forskansa på kvar sine akademiske øyer.

– På éin måte var det som at alle såg gjennom kvart sitt nøkkelhol, og forsøkte å rekonstruere den delen av huset som du ser gjennom det éine nøkkelholet. Om du jobba med å rekonstruere til dømes ein isbre i Nord-Noreg, då blei du eksperten, og du eigde den staden, seier Øyvind.

På denne tida arbeidde han på hovudoppgåva si på Svalbard i NORPEC-prosjektet, som leia av professor John Birks, og blei kort tid etter det med i det som seinare skulle bli Bjerknessenteret.

På University of Massachusetts og University of Arizona sat tre menn som forsøkte å få eit samlande overblikk – Michael Mann, Raymond Bradley, og Malcolm Hughes.

– Det dei tenkte var 'Vi har alle desse nøkkelhola, kanskje vi kan kombinere dei, og ikkje berre sjå korleis ting såg ut i eitt rom – men ei større flate, ein større region'. Dei satte dette saman i ei statistisk tilnærming som laga ei løpande kurve som viser temperaturendringane på den nordlege halvkule dei siste 600 åra.

Skapte ny etterspørsel

Resultatet kom i 1998 med artikkelen «Global-scale temperature patterns and climate forcing over the past six centuries». Namnet «hockey stick graph» kom frå professor Jerry Mahlman ved Princeton University, og slo an. Kurven markerar ei endring i korleis ein såg samla på fortida – og fann også vegen inn i IPCC (FNs klimapanel) sin tredje hovudrapport i 2001.

– Dei tok alle desse ulike typane data, og sat dei saman med det overordna spørsmålet: 'Kor uvanleg er dette?'. Då fekk ein svaret: 'Det er heilt unikt!'. Det er dette som utløyser ein storm av reaksjonar.

Artikkelen vart fulgt opp året etter med ei ny kurve, som dekte dei siste 1000 åra. Og fleire spørsmål vart stilt. Fleire data, fleire proksiar, sampling av ein større del av verda. For paleoklimatologien førte det også til ein trang etter fleire holdepunkt å feste historia i.

– Det sat i gang ein ny type etterspørsel. Det sat også igang ei rørsle innanfor klimamodellering, og den statistiske delen. I åra som fulgte vart det produsert ein heil serie med liknande type kurvar. Det er jo også noko av styrka i denne utviklinga, at dei fleste rekonstruksjonane, nær sagt alle, har bekrefta hockeykurve-utviklinga sidan den gong då.

Ein ny kvardag for klimaforskinga

Dette endra kvardagen for klimaforskarar. Den kastar klimaforskinga ut i offentlegheita, får dei til å bryte overflata.

– Eg meiner det er denne artikkelen som gjer det. Klimaforskarar blei, anten dei ville det eller ikkje, trukke inn i dette. Om eg ser tilbake 20 år, så er dette noko både klimaforskinga og samfunnet har tjent på, seier Øyvind.

– Det har skapt ei merksemd rundt, og forståelse for, formidling av kunnskapen i ei breiare forstand. Å drive med forsking er først og fremst eit privilegium, så kjem all moroa etter det. Å vere med å bringe innsikten ut til samfunnet er faktisk superviktig.

I 2007 var Bjerknessenteret framleis det einaste nordiske senteret som leverte data og til AR4, den fjerde hovudrapporten til FNs klimapanel. Rapporten er ein viktig årsak til at FNs klimapanel og Al Gore same året fekk Nobels fredspris «for deres innsats for å skape og spre større kunnskap om menneskeskapte klimaendringer, og å legge grunnlag for de tiltak som er nødvendig for å motvirke disse endringene.» Kva betydde det?

– Det vart skapt ei stemning politisk der vi var kome til eit punkt at vi skulle handtere CO2-utfordringa, den globale utfordringa. Dei som stod i førstelinja då fekk føle på eit trykk som få hadde erfaring med frå før.

Climategate i 2009 blei eit vendepunkt tilbake. Over 1000 e-postar og 3000 dokument vart stolne frå klimaforskingsenheten ved University of East Anglia, og delt på internett. Øyvinds e-postar var også blant desse, og han såg diskusjonar han hadde deltatt i bli trukke frå kvarandre på internett.

– Det var inga god kjensle. Ikkje fordi det som står der ikkje toler dagens lys, men det er uansett ubehageleg. Blant anna blei det referert til eit 'triks' for å korleis ein handterte data i ei statistisk øving – som blei forstått som at ein utnytta data på ein måte dei ikkje skulle utnyttast, ein slags form for svindel. Fleire slike fraser kom opp.

Kva skjer i dag?

Øyvind meiner at sjølv om dei som benektar menneskeskapte klimaendringar har blitt mindre kraft i kvardagens politiske sfære. Samtidig ser han utviklinga i land som Ungarn, Tyrkia og også USA – der fagfelt eller heile universitet får begrensingar på kva dei kan seie.

– Det einaste positive med den utviklinga er at forskarmiljø sjølve har blitt veldig bevisste på at dei må hegne om verdien av å ha forskarar som kan snakke fritt og uhilda om det dei observerar. Det har på mange måtar sementert, styrka og konsolidert det amerikanske forskingsmiljøet, til dømes. Vi er meir og meir integrert i samfunnet rundt oss – vi må vere både forskarar og borgarar samtidig.

Så kva må forskarane kunne i framtida? Kva skal framtidas klimaforskarar ha kontroll på? Og er det universiteta og høgskulane si rolle å lære bort om denne nye verkelegheita som klimaforskninga har teke steget inn i sidan 1998?

– Universiteta har oppgåve med å utdanne studentar, og i den dannelsesprosessen er éin del å lære eit fag, men også korleis dei studentane kjem inn på andre sida. Kanskje endå meir bør vi bruke tida på å snakke med unge.

Så no, 22 år etter Michael Mann og medforfattarar sin artikkel, 20 år etter Bjerknessenterets oppstart, og 19 år etter tredje hovedrapport frå IPCC – kva seier oppdaterte data i dag?

– Det er interessant å sjå kor lite enkelte av projeksjonane har endra seg dei siste 10-15 åra. Sameleis med hockey-kurven – trass regionale skilnader, meir data, og så vidare – den overordna formen på kurva, hockeykølla, forblir den same.

Referanser

Dei to artiklane nemnd i episoden:

• Mann, M., Bradley, R. & Hughes, M. Global-scale temperature patterns and climate forcing over the past six centuries. Nature 392, 779–787 (1998). https://doi.org/10.1038/33859
• Rockström, J., W. Steffen, K. Noone, Å. Persson, F. S. Chapin, III, E. Lambin, T. M. Lenton, M. Scheffer, C. Folke, H. Schellnhuber, B. Nykvist, C. A. De Wit, T. Hughes, S. van der Leeuw, H. Rodhe, S. Sörlin, P. K. Snyder, R. Costanza, U. Svedin, M. Falkenmark, L. Karlberg, R. W. Corell, V. J. Fabry, J. Hansen, B. Walker, D. Liverman, K. Richardson, P. Crutzen, and J. Foley. 2009. Planetary boundaries:exploring the safe operating space for humanity. Ecology and Society 14(2): 32. [online] URL: http://www.ecologyandsociety.org/vol14/iss2/art32/

– Kjempevarmt, ler Elin Darelius. 

Polarforskeren snakker om det 1,5 grader varme vannet som strømmer opp på kontinentalsokkelen i Amundsenhavet i Antarktis. Det er varmt til Antarktis å være, og det har konsekvenser for klodens havnivå. Sjøvannet kommer seg inn under de flytende isbremmene og smelter dem fra undersiden. 

I Weddellhavet, lengre øst, er det kuldegrader der dette skjer: mellom minus 1,0 og minus 1,4 grader. Men også der får det is til å tine. Salt sjøvann fryser normalt ved minus 1,9 grader. Under den tykke isbremmen, der trykket er høyere, er smeltetemperaturen enda lavere.

Om temperaturen i vannet er pluss eller minus én grad, er den uansett høyere enn isens smeltetemperatur. Derfor smelter is når den kommer i kontakt med dette vannet.

– Antarktis er sentralt

Gjennom jobben ved Bjerknessenteret og Universitetet i Bergen, har Elin Darelius vært i Antarktis fire ganger. 

– Antarktis ligger langt borte, men er helt sentralt for klimaet på jorden, sier hun. 

Norske oseanografer har arbeidet i havet utenfor Antarktis i mange tiår. Tidligere var de mest opptatt av bunnvannet som dannes utenfor kontinentet og strømmer nordover i dyphavet. Med klimaendring er forskning på det varme vannet som strømmer inn mot kontinentets isbremmer blitt viktigere og viktigere.

Is som smelter i Antarktis påvirker Norges havnivå mer enn smeltevann fra Grønland. 

Isbremmer kan bremse innlandsisen

Isbremmene oppstår der hvor isen som strømmer nedover fra innlandet i Antarktis, møter havet. De henger fast i landisen, men flyter på vannet. Fra de flere hundre meter tykke kantene brekker det av isfjell som driver utover i havet og smelter. 

Hvor mye is som brekker av, påvirker hvor mye den antarktiske innlandsisen beveger seg. De flytende isbremmene holder igjen isen lengre inne. Hvis mer is forsvinner i sjøen, kan hastigheten i isstrømmene som frakter is mot havet øke. Dette kan være et av de uforutsigbare vippepunktene i klodens klimasystem. 

Varmen kommer fra dypet

Det er ikke overflatevannet som er varmt. Kilden er havstrømmen som sirkulerer rundt Antarktis på flere hundre meters dyp. Et av de viktigste spørsmålene forskerne søker svar på, er hvordan dette vannet kommer seg opp på kontinentalsokkelen og innunder isbremmene. 

I vår var isbryteren Kronprins Haakon på tokt i havet utenfor Dronning Maud Land. Der var Darelius’ kollega Nadine Steiger med på å sette ut instrumenter som skal registrere temperaturen i havet utenfor isbremmen de neste to årene.  

I Bjerknessenterets podkast forteller Elin Darelius og Nadine Steiger mer om hvorfor de drar til den andre siden av kloden etter is, om samarbeidsvillige seler og om verdens største isfjell, som ni år etter at det løsnet fremdeles driver rundt kontinentet.